णत्वविधान (Natvavidhaana) - नकार (nakaara) vs. णकार (Nakaara):
In this chapter we will study about णत्वविधान (Natvavidhaana) or rules relating to
substitution of नकार (nakaara)
with णकार (Nakaara). In Sanskrit words ending with letter न (na) can be substituted with
the letter with ण (Na), if certain rules are satisfied. For example the
instrumrntal case
of अकारान्त (akaaraanta) words
"god" and "Rama" are देवेन (devena) and रामेण (raameNa) respectively. In the second case the word
ends with ण (Na) insteade of न (na).
निमितम् (nimitam):
For the णत्व (Natvaa) to take place atleast one
letter anywhere in the word before the नकार (nakaara) has to be रेफ् (rephaH)
or र (ra), षकार (Shakaara), ऋकार (RRikaara) or अनुस्वार (anusvaara). This letter
is called the निमितम् (nimitam).
Study the following sentences. These are using न (na) and ण (Na) as appropriate.
| | शब्द
shabda | निमितम्
nimitam | वर्णविभाग
varNavibhaaga | Notes |
|---|
| 1. | करेण
kareNa | र
ra | क अ र् ए + न
k a r e + na | The words have रेफ् (rephaH) or र (ra), षकार (Shakaara), ऋकार (RRikaara) or अनुस्वार (anusvaara) letters appearing before the नकार (nakaara). |
| 2. | वृक्षाणां
vRRikshaaNaa.n | ऋ
RRi | व् ऋ क्ष् आ + नाम्
v RRi ksh aa + naam |
| 3. | चतुर्णाम्
chaturNaam | र्
r | च् अ त् उ र् + नाम्
ch a t u r + naam |
| 4. | कृष्णः
kRRiShNaH | ष्
Sh | क् ऋ ष् + नः
k RRi Sh + naH |
| 5. | नृणाम्
nareNa | ऋ
RRi | न् ऋ + नाम्
n RRi + naam |
| 6. | गर्वेण
itrans | र्
r | ग र् व् ए + न
g a r v e + na | नकार (nakaara) and निमितम् (nimitam) are intervened by letters from स्वरवर्ण (svaravarga), कवर्ग (kavarga), पवर्ग (pavarga), ह (ha), य(ya), व (va), or अनुस्वार (anusvaara). |
| 7. | रविणा
itrans | र
ra | र् अ व् इ + ना
r a v i + naa |
| 8. | इन्द्रेण
itrans | र
ra | इ न् द् र् ए + न
i n d r e + na |
| 9. | हरीणा
itrans | र
r | ह् अ र् ई + नाम्
h a r ii + naam |
| 10. | पुरुषेण
itrans | र
ra | प् उ र् उ ष् ए + न
p u r u Sh e + na |
| 11. | दीर्घेण
itrans | र्
r | द् ई र् घ् ए + न
d ii r gh e + na |
| 12. | प्रभुणा
itrans | र
ra | प् र् अ भ् उ + ना
p r a bh u + naa |
| 13. | दुर्गमेण
itrans | र्
r | द् उ र् ग् म् ए + न
d u r g a m e + na |
| 14. | वदरीवणम्
itrans | र
ra | व् अ द् अ र् ई व् अ + नम्
v a d a r ii v a + nam |
| 15. | रामेण
itrans | र
ra | र् आ म् ए + न
r aa m e + na |
| 16. | नरेशेन
itrans | र
ra | न् अ र् ए श् ए + न
n a r e sh e + na | नकार (nakaara) and letters र (ra), र् (r) are intervened by letters श (sha), ण (Na), ज (ja), ल (la), च (cha). |
| 17. | कर्णेन
karNena | र्
r | क् अ र् ण् ए + न
k a r N e + na |
| 18. | महाराजेन
mahaaraajena | र
ra | म् अ ह् आ र् आ ज् ए + न
m a h aa r aa j e + na |
| 19. | वार्तालापेन
vaartaalaapena | र्
ra | व् आ र् त् आ ल् आ प् ए + न
v aa r t aa l aa p e + na |
| 20. | मारीचेन
maariichena | र
ra | म् आ र् ई च् ए + न
m aa r i ch e + na |
| 21. | हलेन
halena | - | ह् अ ल् ए न् अ
h a l e n a | The words do not have any letter to be the निमितम् (nimitam). |
| 22. | देवानां
devaanaa.n | - | द् ए व् आ न् आं
d e v aa n aa.n |
| 23. | भोजनेन
bhojanena | - | भ् ओ ज् अ न् ए न् अ
bh o j a n e n a |
| 24. | पाण्डवानां
paaNDavaanaa.n | - | प् आ ण् ड् अ व् आ न् आं
p aa N D a v aa n aa.n |
| 25. | बालेन
baalena | - | व् आ ल् ए न् अ
v aa l e n a |
Grammatical Rule
If the नकार (nakaara) is preceeded by one of the letters रेफ् (rephaH) or र (ra), षकार (Shakaara),
ऋकार (RRikaara) or अनुस्वार (anusvaara) then णत्व (Natvaa) will take place.
In words 1 to 5 letters र (ra), ऋ (RRi), र् (r) and ष् (Sh) appear immediately
before the नकार (nakaara). So, णत्व (Natva) has taken place and नकार (nakaara) has
been substituted with णकार (Nakaara).
Grammatical Rule
If the नकार (nakaara) and letters रेफ् (rephaH) or र (ra),
षकार (Shakaara), ऋकार (RRikaara) or अनुस्वार (anusvaara) are intervened by letters of
स्वरवर्ण (svaravarga), कवर्ग (kavarga), पवर्ग (pavarga), ह (ha), य(ya) or व (va) then
णत्व (Natvaa) is not affected and नकार (nakaara) is substituted with णकार (Nakaara).
In words 6 to 15 the letters ए (e), इ (i), ई (ii), उ (u), ग (ga), and व (va)
appear between the letters र् (r), र (ra), and the नकार (nakaara). So, णत्व (Natva)
has taken place.
Grammatical Rule
If the नकार (nakaara) and letters रेफ् (rephaH) or र (ra),
षकार (Shakaara), ऋकार (RRikaara) or अनुस्वार (anusvaara) are intervened by letters
"other than" of स्वरवर्ण (svaravarga), कवर्ग (kavarga), पवर्ग (pavarga), ह (ha), य(ya) or व (va) then
णत्व (Natvaa) does not take place.
In words 16 to 20 letters श (sha), ण (Na), ज (ja), ल (la), च (cha) appear between
the नकार (nakaara) and the letters र (ra), र् (r). So, णत्व (Natvaa) has not taken place.
Grammatical Rule
If the word does not have any of the letters रेफ् (rephaH) or
र (ra), षकार (Shakaara), ऋकार (RRikaara) or अनुस्वार (anusvaara) anywhere before the नकार (nakaara)
then णत्व (Natvaa) does not take place.
In words 21 to 25 the letters रेफ् (rephaH) or र (ra), षकार (Shakaara),
ऋकार (RRikaara) or अनुस्वार (anusvaara) do not appear before the
नकार (nakaara). So, णत्व (Natvaa) has not taken place.